Zakład Ubezpieczeń Społecznych opracował informację dla płatników składek w zakresie umów o dzieło, która znajduje się na stronie internetowej ZUS[1]. W udostępnionej informacji wskazano kryteria wynikające z obowiązujących przepisów prawa, którymi należy kierować się przy ocenie zasadności zgłaszania do ubezpieczeń społecznych osób wykonujących umowy cywilnoprawne, jak również różnice pomiędzy umowami o dzieło a umowami zlecenia. Opracowanie prezentuje wybrane przykłady z orzecznictwa sądowego dotyczące spraw sądowych, których przedmiotem sporu były umowy o dzieło. Analogicznymi zasadami należy kierować się w przypadku oceny charakteru i warunków wykonywania umów o dzieło dotyczących produkcji krótkich filmików, zdjęć bądź wpisów publikowanych w mediach społecznościowych.
Odnosząc się do wskazanego w interpelacji zapytania w zakresie możliwości przedstawienia jednoznacznej interpretacji dotyczącej kwalifikowania zawieranych umów w ramach działalności twórczej jako umów o dzieło w rozumieniu przepisów ustawy – Kodeks cywilny[2], uprzejmie wyjaśniam, że można wskazać jednoznacznie kryteria, jakimi posługuje się Zakład Ubezpieczeń Społecznych przy dokonywaniu oceny, czy dana umowa powinna stanowić tytuł do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi. Charakter prawny umowy określa bowiem nie tylko sama nazwa umowy, ale przede wszystkim jej treść, a także warunki i okoliczności towarzyszące jej wykonywaniu. W oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego[3] i orzecznictwo sądowe[4] można ustalić cechy charakterystyczne dla umów o dzieło, odróżniające je od umów zlecenia czy umów o świadczenie usług. Do najistotniejszych cech określających umowy o dzieło należy wskazać:
- Przedmiotem umowy o dzieło jest zobowiązanie do wykonania oznaczonego dzieła rozumianego, jako osiągnięcie określonego, zindywidualizowanego rezultatu w postaci materialnej lub niematerialnej. Wykonanie dzieła najczęściej przybiera postać wytworzenia rzeczy, lecz może także polegać na dokonaniu zmian w rzeczy już istniejącej, jej naprawieniu, przerobieniu lub uzupełnieniu albo na rozbudowie rzeczy, połączeniu z innymi rzeczami, dodaniu części składowych lub przynależności. Przyjmuje się że rezultat, o który umawiają się strony, powinien mieć byt samoistny, obiektywnie osiągalny i pewny. Nie powinno być uznane za dzieło coś, co nie odróżnia się w żaden sposób od innych występujących na danym rynku rezultatów pracy, gdyż wówczas zatraciłoby swój indywidualny charakter dzieła. Dzieło powinno być wyrazem kreatywności i umiejętności. Na pierwszy plan wysuwa się zatem zobowiązanie wykonawcy umowy o dzieło nie do samego działania, lecz do uzyskania określonego dzieła jako rezultatu tego działania. W przypadku umowy zlecenia przedmiotem jest zobowiązanie do wykonywania określonych czynności (szeregu powtarzających się czynności) bez względu na to, jaki rezultat czynność ta przyniesie, jest cechą charakterystyczną dla umów zlecenia.
- W umowie o dzieło – przyjmujący zamówienie odpowiada za osiągnięcie rezultatu bądź brak osiągnięcia umówionego rezultatu, do którego się zobowiązał bez względu na to, czy dołożył należytej staranności przy jego wykonywaniu. Ryzyko obciąża przyjmującego zamówienia. W umowie zlecenia – zleceniobiorca odpowiada za brak należytej staranności przy wykonywaniu czynności, a nie za ich wynik. W umowie zlecenia ryzyko nieosiągnięcia rezultatu obciąża zleceniodawcę. Zleceniobiorca nie odpowiada za brak rezultatu, do którego miały doprowadzić podejmowane czynności, o ile zleceniobiorcy nie można przypisać zarzutu braku należytej staranności.
- W umowie o dzieło rezultat, do którego osiągnięcia zobowiązuje się przyjmujący zamówienie, powinien być przy spełnieniu określonych warunków obiektywnie pewny. W przypadku umowy zlecenia – brak jest pewności, czy czynności, do których zobowiązał się zleceniobiorca, doprowadzą do zamierzonego rezultatu.
- Wykonywanie powtarzalnych, odtwórczych czynności bądź wykonywanie tych czynności w sposób ciągły lub zespołowy jest właściwe dla umów zlecenia.
- W przypadku umowy o dzieło istnieje możliwość poddania umówionego rezultatu sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych.
W konsekwencji, tylko jeśli zawarta umowa ma wszystkie albo przeważające cechy umowy o dzieło, osoba z tytułu jej wykonywania nie podlega ubezpieczeniom społecznym. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy umowę taką zawrze z pracodawcą bądź wykonuje ją na rzecz pracodawcy[5]. W takim przypadku przychód uzyskany z tej umowy powinien być doliczony do podstawy wymiaru składek pracownika[6].
ZUS, zgodnie z kompetencjami określonymi w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych[7], ma prawo weryfikować charakter zawartej umowy celem ustalenia obowiązku ubezpieczeń społecznych. Potwierdza to także orzecznictwo Sądu Najwyższego[8], zgodnie z którym „Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który stwierdza podleganie ubezpieczeniu społecznemu, może – bez względu na nazwę umowy i jej postanowienia wskazujące na charakter stosunku prawnego, którym strony zamierzały się poddać – ustalić rzeczywisty jego charakter i istniejący tytuł ubezpieczenia. Ustalenie, że między stronami umowy o dzieło zachodzą stosunki polegające na wykonywaniu za wynagrodzeniem usług odpowiadających umowom nazwanym, zdefiniowanym w art. 734 i art. 758 KC lub właściwym umowom, do których – stosownie do art. 750 KC – stosuje się przepisy o zleceniu, nakazuje wydanie decyzji na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 1 i 3z zastosowaniem art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 13 pkt 2 ustawy systemowej.”
Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest zobowiązany do podejmowania wszelkich postępowań wyjaśniających, które zmierzają do ustalenia prawidłowych danych w zakresie zgłaszania do ubezpieczeń, obliczania składek oraz w zakresie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. W tym celu Zakład Ubezpieczeń Społecznych może również przeprowadzić kontrolę płatnika składek, która swoim zakresem obejmuje zagadnienia związane z ochroną ubezpieczeniową osób zatrudnionych przez płatników składek oraz obowiązkami płatników składek w zakresie rozliczeń z ZUS. Zgodnie z przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, kontrola może obejmować w szczególności zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych, prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu[9].
W przekazanej interpelacji wskazuje się, że „w ostatnim czasie można było zaobserwować wzmożone kontrole inspektorów Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w podmiotach z branży marketingowej, podczas których kwestionowano zasadność zawierania umów o dzieło ze współpracownikami”. Ze stwierdzeniem tym nie sposób się zgodzić, ponieważ Zakład Ubezpieczeń Społecznych w podmiotach zajmujących się branżą marketingową (PKD 73.11Z – działalność agencji reklamowych) przeprowadził w 2021 r. 80 kontroli, zaś w 2022 r. 88 kontroli płatników składek. W porównaniu do liczby wszystkich kontroli przeprowadzonych w 2021 r., których liczba wynosi 18 574, stanowi to 0,43% wszystkich kontroli. Podobnie w przypadku 2022 r., w którym liczba wszystkich kontroli wynosiła 26 997 kontroli, stanowi to 0,33% wszystkich kontroli. Należy zaznaczyć, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych przeprowadzając kontrolę przedsiębiorcy zobowiązany jest stosować przepisy ustawy – Prawo przedsiębiorców[10], zgodnie z którymi kontrole planuje się i przeprowadza po uprzednim dokonaniu analizy prawdopodobieństwa naruszenia prawa w ramach wykonywania działalności gospodarczej. Analiza obejmuje identyfikację obszarów podmiotowych i przedmiotowych, w których ryzyko naruszenia przepisów jest największe. Dlatego też kontrole są prowadzone u płatników składek, w których ryzyko naruszenia przepisów jest największe.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych kwalifikuje zawierane przez płatników składek umowy nazwane „umowami dzieło” jako umowy o świadczenie usług zgodnie z przepisami obwiązującego prawa oraz z poszanowaniem praw ubezpieczonych i płatników składek. Zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych wyrażona w przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczy w szczególności warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych. W związku z tym, obowiązkiem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest zgodnie z tą zasadą objęcie osoby obowiązkiem ubezpieczeń społecznych, jeżeli zawarta przez nią umowa z płatnikiem składek, rodzi tytuł do podlegania obowiązkowi ubezpieczeń społecznych.
Brak objęcia obowiązkiem ubezpieczeń społecznych osoby, która zawarła taką umowę, byłoby działaniem nie tylko sprzecznym z przepisami powołanej ustawy, ale stanowiłoby również naruszenie praw osób, które zostałyby wyłączone z ochrony ubezpieczeniowej.
Z wyrazami szacunku
z up. Ministra Rodziny i Polityki Społecznej
Stanisław Szwed
Sekretarz Stanu
[1] https://www.zus.pl/documents/10182/10493921/Umowy+zlecenia+i+umowy+o+dzie%C5%82o+w+ubezpieczeniach+spo%C5%82ecznych.pdf
[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360, z późn. zm., dalej: Kodeks cywilny).
[3] Art. 627-646 Kodeksu cywilnego.
[4] wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 listopada 1999 r., sygn. akt IV CKN 152/00, z dnia 27 sierpnia 2013 r., sygn. akt II UK 26/13, z dnia 14 listopada 2013 r., sygn. akt II UK 115/13, z dnia 4 czerwca 2014 r., sygn. akt II UK 543/13 oraz z dnia 10 lipca 2014 r., sygn. akt II UK 454/13, z dnia 4 lipca 2013 r., sygn. akt II UK 402/12, z dnia 25 lipca 2012 r., sygn. akt II UK 70/12, z dnia 3 listopada 2000 r. sygn. akt IV CKN 152/00, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 26 stycznia 2021 r. sygn. akt II USK 41/21, z dnia 20 stycznia 2021 r. sygn. akt III USK 10/21, z dnia 10 grudnia 2020 r. sygn. akt II UK 403/19, z dnia 26 listopada 2020 r. sygn. akt I UK 355/19, z dnia 7 października 2020 r. sygn. akt II UK 329/19, wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 lutego 2014 r., sygn. akt. III AUa 596/13, Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 listopada 2013 r., sygn. akt III AUa 275/13, Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 26 stycznia 2006 r., sygn. akt III AUa 1700/05, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 marca 2008 r., sygn. akt I ACa 83/08, Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 listopada 2012 r. sygn. akt III AUa 227/12.
[5] Art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 1009, z późn. zm.); dalej: ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych.
[6] Art. 18 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[7] Art. 68 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[8] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2020 r. sygn. akt II UK 403/19, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2020 r. sygn. akt III UK 459/19, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2020 r. sygn. akt I UK 355/19.
[9] Art. 86 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[10] Art. 47 ust. 1 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz. U. z 2023 r. poz. 221).
źródło: http://www.sejm.gov.pl/
Wytłuszczenia dokonane przez redakcję