Postanowienie Sądu Najwyższego z 12-01-2012 r. – I UK 307/11

Pozorność umowy o pracę nakładczą a jej nieważność

UZASADNIENIE

Sąd Apelacyjny wyrokiem z 6 kwietnia 2011 r. oddalił apelację ubezpieczonego M. K. od wyroku Sądu pierwszej instancji z 9 czerwca 2010 r., oddalającego jego odwołanie od decyzji pozwanego z 18 marca 2009 r., stwierdzającej, że ubezpieczony w okresie od 1 października 2005 r. do 12 marca 2008 r. nie podlegał ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej ze spółką z o.o. M. Ubezpieczony prowadził działalność gospodarczą od 1998 r. – zakład opieki zdrowotnej – i pozwany uznał, że celem umowy o pracę nakładczą było obejście przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, tak aby nie płacić składek z działalności gospodarczej. W postępowaniu sądowym ustalono, że umowa o pracę nakładczą, zawarta na czas nieokreślony, dotyczyła przygotowania, kopertowania, adresowania i wysyłania materiałów reklamowych dostarczonych przez nakładcę, za wynagrodzeniem obliczonym według stawki jednostkowej 3,50 zł za skompletowanie i wysłanie jednej przesyłki reklamowej. W umowie strony ustaliły minimalną miesięczną ilość pracy 145 kompletów reklamowych. Ubezpieczony miesięcznie wykonywał i wysyłał kilka sztuk pakietów reklamowych, za które otrzymywał kwotę w wysokości od 4,43 zł do 40,30 zł, a jedyną formą rozliczania wykonanej pracy był comiesięczny raport. Sąd pierwszej instancji decyzję pozwanego uznał za prawidłową. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu oddalenia apelacji ubezpieczonego podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji. Umowa o pracę nakładczą została zawarta dla pozoru, a co za tym idzie była nieważna i nie mogła rodzić skutków w sferze ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczony może korzystać z wyboru formy zatrudnienia i tytułu do ubezpieczenia społecznego, jednak zamierzonego efektu nie może osiągnąć poprzez działanie sprzeczne z prawem, w tym wypadku poprzez złożenie pozornego oświadczenia woli co do zawarcia umowy o pracę nakładczą (wyrok Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2008 r., III UK 73/07, LEX nr 356045).

We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano, co następuje:

• „w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne i związana z tym potrzeba wykładni przepisu art. 83 § 1 kodeksu cywilnego budzącego poważne wątpliwości, w szczególności wyjaśnienia wymaga: czy umowa (o pracę nakładczą) jest nieważną z uwagi na jej pozorność stosownie do art. 83 § 1 k.c. w sytuacji gdy umowa ta była faktycznie wykonywana, choć ubezpieczony osiągał wynagrodzenie niższe niż wymagane przez przepisy regulujące pracę nakładczą?,
• ponadto w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne i związana z tym potrzeba wykładni przepisu § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą w związku z art. 58 § 1 budzących poważne wątpliwości, w szczególności wyjaśnienia wymaga: czy uzyskanie przez nakładcę 50% najniższego wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej jest elementem konstrukcyjnym umowy o pracę nakładczą, a jeśli tak, to czy w sytuacji, w której ubezpieczony osiągał wynagrodzenie niższe niż 50% najniższego wynagrodzenia, ale otrzymywał jednak wynagrodzenie z tego tytułu, to umowę o pracę nakładczą można uznać za nieważną, a idąc dalej wyłączyć ubezpieczonego z ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą”.

Pozwany wniósł o nie przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wskazane we wniosku podstawy (wyżej in extenso) nie spełniają się jako przesłanki przedsądu.

1. W zakresie oceny pierwszej podstawy należy zauważyć, iż istotne zagadnienie prawne jest czym innym niż potrzeba wykładni przepisu prawa (art. 398⁹ § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). Wniosek nie przedstawia istotnego zagadnienia prawnego, natomiast co do potrzeby wykładni przepisu, to nie wykazuje przesłanek tej podstawy przedsądu, a więc w czym wyraża się trudność w wykładni art. 83 § 1 k.c. Przedmiotem zainteresowania tej podstawy przedsądu jest tylko sam przepis ze względu na zachodzące wątpliwości jurydyczne w jego wykładni. Przepis art. 83 § 1 k.c. dotyczy wady oświadczenia woli i jako podstawowy przepis prawa cywilnego (z uwzględnieniem doktryny i orzecznictwa) nie sprawia kłopotów w wykładni. Czym innym jest jego zastosowanie w sprawie (tu wniosek nie odwołuje się do podstawy przedsądu z art. 398⁹ § 1 pkt 4 k.p.c.). Nie zachodzi bezwzględna sprzeczność pozorności umowy i faktycznego wykonywania pracy. Umowa może być pozorna już na etapie jej zawierania lub ukrywać inną umowę i zostać nawet wykorzystana instrumentalnie dla osiągnięcia celu sprzecznego z ustawą. Spektrum sytuacji jest tu niemałe (por. wyroki Sądu Najwyższego w podobnych sprawach: z 9 stycznia 2008 r. w sprawach III UK 73/07, LEX nr 356045, III UK 74/07, LEX nr 376437, III UK 75/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 53; III UK 77/07, LEX nr 465895; z 8 maja 2008 r., I UK 354/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 237; z 10 czerwca 2008 r., I UK 377/07, LEX nr 494100; z 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 272; z 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, LEX 577825). W tej sprawie pozwany uznał umowę o pracę nakładczą za nieważną, gdyż zmierzającą do obejścia przepisów o ubezpieczeniu społecznym. Sądy brak tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym łączyły z jej pozornością, gdyż umowa została zawarta w celu nieuprawnionego – ze względu na niewielką ilość pracy nakładczej – wyłączenia ubezpieczenia i składki z tytułu działalności gospodarczej. Oczywiście, że pozorność umowy na podstawie art. 83 § k.c. wyklucza się z nieważnością umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c., jednak nie występuje bezwzględnie alternatywa rozłączna, albowiem uprawnione jest również stanowisko, które dopuszcza niejako równolegle pozorność umowy zawartej w celu obejścia ustawy. Umowa formalnie może nie sprzeciwiać ustawie, jednak może być zawarta w celu obejścia ustawy i z tej przyczyny jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.). Nawet formalnie poprawna realizacja umowy w efekcie może zmierzać do obejścia prawa. Zastosowanie klauzuli nieważności z art. 58 § 1 k.c. jest szczególne (wyjątkowe), a zarazem szerokie, gdyż ocenie poddaje się skutki różnych zdarzeń i czynności prawnych. Działanie pozorne strony często składa się na obejście prawa (art. 58 § 1 k.c.). Zwłaszcza, gdy postanowienia umowy o pracę nakładczą wyraźnie rozmijają się z jej realizacją, nie zachodziła realna potrzeba zawarcia takiej umowy, która nie była konieczna jako źródło utrzymania, gdy ubezpieczony prowadził działalność gospodarczą a dochód z umowy nakładczej był niewielki; z drugiej strony, sam nakładca nie wymagał większej ilości pracy. Także wtedy, gdy rzeczywista przyczyna zawarcia umowy o pracę nakładczą, wynika z tego, że ubezpieczony nie zawarłby umowy o pracę nakładczą i nie realizowałby jej w znikomym zakresie, gdyby nie prowadził działalności gospodarczej. Wówczas chodzi więc tylko o przedmiotowe wykorzystanie przepisów o ubezpieczeniu społecznym i stworzenie formalnej podstawy ubezpieczenia, która nie była realizowana w sposób typowy dla umowy o pracę nakładczą, a za jedyny cel miała unikanie płacenia składek na ubezpieczenia społeczne z prowadzonej działalności gospodarczej (wyrok Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 272). Ocena ta wychodzi poza potrzebę argumentacji, gdyż we wniosku o przyjęcie skargi brak jest adekwatnej argumentacji prawnej, gdyż odwołanie się do uzasadnienia podstaw kasacyjnych „W związku z powyższym wnoszę o przyjęcie skargi do rozpoznania” nie było prawidłowe, jako że uzasadnienie podstaw przedsądu jest odrębne od uzasadnienia podstaw kasacyjnych, i dlatego to drugie uzasadnienie nie zastępuje pierwszego (art. 398⁴ § 1 pkt 2 i § 2 k.p.c.).

2. Druga podstawa przedsądu, z art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c., nie zachodzi, gdyż postawiona kwestia nie stanowi istotnego zagadnienia prawnego, lecz sprowadza się tylko do zwykłej wykładni prawa. Nie wymaga wykładni przepis § 3 ust. 1 rozporządzenia z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą. Wszak zgodnie z jego treścią – „W umowie strony określają minimalną miesięczną ilość pracy, której wykonanie należy do obowiązków wykonawcy. Minimalna ilość pracy powinna być tak ustalona, aby jej wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 77⁴ pkt 1 Kodeksu pracy, zwanego dalej „najniższym wynagrodzeniem”. To, czy uzyskanie przez nakładcę 50% najniższego wynagrodzenia było „elementem konstrukcyjnym umowy o pracę nakładczą” nie miało znaczenia decydującego, gdyż przedmiotem sprawy nie był spór pomiędzy stronami umowy o pracę nakładczą. W sprawie chodziło o tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. Błędne jest założenie skarżącego, iż umowa o pracę nakładczą nie mogła zostać zakwestionowana jako podstawa (tytuł) ubezpieczenia społecznego, ze względu na niewielką ilość pracy wykonywanej w ramach tej umowy. U podstaw rozstrzygnięcia leży stwierdzenie, iż została zawarta (instrumentalnie) tylko po to, aby uchylić się od zapłaty składek z prowadzonej działalności gospodarczej. Kwestie prawne nie wykraczają tu jednak poza zwykłą wykładnię prawa i nie stanowią istotnego zagadnienia prawnego. Zwłaszcza, że Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował się nimi na tle podobnych stanów faktycznych (zob. wyroki wskazane wyżej w pkt. 1).

Z powyższych motywów wniosek o przyjęcie skargi nie został oparty na zasadnych podstawach (przesłankach) przedsądu z art. 398⁹ § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. i dlatego orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 398⁹ § 2 k.p.c.

O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 3 k.p.c. w związku z art. 99 i art. 398²¹ k.p.c. oraz § 11 ust. 2 i § 12 ust. 4 pkt 2 (stosowanego odpowiednio do odpowiedzi na skargę kasacyjną) rozporządzenia z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

źródło: http://www.sn.pl/orzecznictwo/